در حالت طبیعی غذا و مایعات پس از خورده شدن تنها در مسیر دهان به مری و معده است. اما در شرایط مختلف ممکن است محتویات معده ( و گاهی دوازدهه که دارای صفرا است) به داخل مری و حتی گاه دهان برگشت کند که به آن برگشت محتویات معده به مری یا رفلاکس گفته می شود. در محل اتصال مری به معده یک ساختمان عضلانی ویژه ( اسفنکتر) وجود دارد که همچون دریچه ای از بازگشت محتویات معده به مری جلوگیری می کند و علت رفلاکس اختلال فعالیت این اسفنگتر است.

از نشانه های رفلاکس معده می‌ توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درد یا سوزش سر‌ دل که با احساس سوزش در قفسه‌ سینه همراه است؛ این سوزش ممکن است به گلو نیز برسد.
• احساس مزه‌ تلخ یا ترش در گلو، در برخی موارد ممکن است بخشی از غذا یا مایع موجود در معده نیز به دهان بازگردد.
• سوء هاضمه که با درد و ناراحتی در بالای شکم همراه است. احساس ناراحتی معده، داشتن حالت تهوع و استفراغ و احساس سیری آزاردهنده از علائم سوء هاضمه است.
• در برخی از موارد، اشکال در بلع که حتی گاهی در تنفس فرد اختلال ایجاد می ‌کند.
• گلو‌ درد، سکسکه شدید یا استفراغ.

چرا رفلاکس ایجاد می شود؟

علت ایجاد رفلاکس هنوز به درستی مشخص نشده است. اما به خوبی می دانیم که برخی عوامل باعث بروز و تشدید رفلاکس می شوند. مهمترین این عوامل عبارتند از :

1- پرخوری

2- سریع غذا خوردن و کامل نجویدن غذا یا غذا خوردن با استرس و نگرانی

3- مصرف غذاهای بسیار چرب، تند و شور

4- مصرف ادویه و فلفل زیاد

5- مصرف سیب زمینی سرخ شده

6- مصرف غذاهای حاوی ادویه سیر و پیاز، نگهدارنده ها نظیر سوسیس و کالباس و آنچه که به فست فود معروف هستند (ساندویچ و پیتزا)

7- مصرف انواع سس های چرب و پرنمک (بخصوص سس قرمز)

8- مصرف مرکبات ترش (پرتقال و نارنگی ترش)

9- مصرف کافئین زیاد (شکلات، قهوه، نسکافه)

10- مصرف زیاد چای، به ویژه اگر پررنگ بوده و تازه دم نباشد.

11- مصرف نان هایی که خمیر آنها به خوبی نمی پزد، مثل نان باگت، نان سفید و نان بربری

12- چاقی و افزایش وزن

13- دراز کشیدن در فاصله کوتاه پس از صرف غذا

14- سیگار کشیدن و مصرف دخانیات

15- مصرف الکل و نوشابه های گازدار

16- استرس، فشار روانی و عصبی (عوامل مهم تشدید و بروز رفلاکس)

17- پوشیدن لباس های تنگ

از بین این عوامل تشدید کننده رفلاکس می توان به مصرف داروهای متفاوت برای درمان بیماری‌های مختلف اشاره کرد، زیرا بعضی از داروها ممکن است با ضعیف کردن اسفنکتر مری، تشدید التهاب مری و کند کردن هضم غذا، سبب تشدید ریفلاکس معده شوند. مکانیسم اصلی داروهایی که رفلاکس را تشدید می کنند این است که دریچه‌ بین معده و مری را شل می‌ کنند و سبب می ‌شوند که اسید از معده به مری راه یابد.

روش مناسب در برخورد با رفلاکس چیست؟

رعایت برخی توصیه های تغذیه ای، روش زندگی مناسب و کاهش استرس می تواند رفلاکس را کنترل کند. اگر با این روش ها در مدت کوتاه، علائم، بهبود چشمگیر نیابد، بهتر است به پزشک مراجعه شود.

پزشک معالج با توجه به نشانه ها و انجام معاینه لازم، بررسی های مناسب را انجام خواهد داد و درمان را آغاز می کند. بر اساس مطالعات انجام شده در کشور ما، حدود یک پنجم افراد مبتلا به رفلاکس همزمان زخم های معده یا اثنی عشر و حدود نیمی از افراد مبتلا به رفلاکس، روده تحریک پذیر نیز دارند. بنابراین بررسی و تشخیص و درمان مناسب بیماری ها همزمان از اهمیت بسزایی برخوردار است.

الف: اصلاح سبک زندگی و رژیم درمانی

نخستین گام برای درمان و کنترل علایم و نشانه‌های رفلاکس تغییر در سبک زندگی و اصلاح رژیم غذایی است. مهم‌ترین فاکتورهای رژیمی که علایم بیماری را تشدید می‌کنند شامل:

1-کافئین (قهوه، چای، کولا)

2-الکل

3-سیر یا پیاز

4-سیگار و استرس

در این زمینه توصیه می شود:

1-کنترل اندازه و محتوای وعده غذایی: مصرف وعده‌های کوچک غذایی به جای وعده‌ های بزرگتر احتمال بازگشت محتویات معده به سمت مری و در نتیجه تشدید علایم رفلاکس را می ‌کاهد.

2-چاقی از طریق افزایش حجم شکمی و فشار درون شکمی، باعث افزایش بروز علایم رفلاکس شده و در نتیجه کاهش وزن می ‌تواند از شدت بیماری بکاهد.

3-توصیه ‌های عمومی برای بالا نگه داشتن سر به اندازه 8-6 اینچ (20-15 سانتی متر) هنگام خواب، برای بیمارانی که مبتلا به علایم شبانه بیماری هستند، مفید است.

4-از خم شدن مکرر باید پرهیز کرد؛ زیرا باعث بازگشت محتویات و تشدید علایم بیماری می‌ شود.

5-همچنین پوشیدن لباس های گشاد در ناحیه کمر مانع از ورود فشار به ناحیه شکمی و در نتیجه مانع از بازگشت محتویات معدی به مری می‌ شود.

6-غذاهای نفخ شکن همچون نعناع و یا اسانس آن و همچنین قهوه باعث کاهش فشار LES می‌شود و تا حد امکان باید از مصرف آن پرهیز کرد.

7-نوشیدنی‌ های الکلی و غیر الکلی نیز با تحریک تولید اسید معده و نیز افزایش اتساع معده، علایم بیماری را تشدید می‌ کند.

8-همچنین از مصرف غذاهای با محتوای اسیدی بالا مثل مرکبات و گوجه فرنگی نیز باید پرهیز کرد؛ چرا که این مواد غذایی با ایجاد درد و التهاب، باعث وخیم‌‌تر شدن علایم بیماری می‌شود.

9-در مورد اثرات مضر برخی دیگر از اقلام غذایی نظیر ادویه‌ ها، فلفل و مواد مشابه نیز هر چند مطالعات محدودی وجود دارد؛ اما در مجموع به دلیل احتمال افزایش علایم بیماری عدم مصرف و اجتناب از آنها بهتر است.

توصیه‌های کلی رژیمی

به طور کلی توصیه‌ های عمومی برای درمان و پیشگیری از علائم بیماری رفلاکس شامل موارد زیر است:

1- پرهیز از مصرف وعده ‌های غذایی بزرگ و پر حجم

2- پرهیز از مصرف غذا دست کم دو تا سه ساعت قبل از خواب

3- بالا نگه داشتن سر هنگام خواب برای افرادی که به عود علایم شبانه رفلاکس مبتلا هستند.

4- پرهیز از سیگار

5- پرهیز از نوشیدنی‌های الکلی

6- پرهیز از مصرف غذاها و نوشیدنی‌ های حاوی کافئین

7- پرهیز از دراز کشیدن بلافاصله پس از مصرف غذا

8- پوشیدن لباس‌های گشاد برای جلوگیری از ورود فشار به ناحیه شکمی

9- مصرف یک رژیم غذایی سالم با مقادیر کافی فیبر

10- کاهش وزن در صورت بیش وزنی و چاقی

11- کنترل استرس و اضطراب

«فاطمه شفیعی» کارشناس ارشد تغذیه بالینی دانشکده تغذیه و علوم غذایی شیراز